Teleüt etnoniminin kaynağı olan tele Sibirya’da yaşayan birçok topluluğun ortak adıdır. Günümüzde Teleütlerden başka Telengitler, Tölösler (Töles/Teles) gibi küçük Türk topluluklarında bu köken saklanmıştır. Potapov, bu etnik adı Çin yıllıklarında MÖ 2. yy.da geçen Ting-Ling etnonimi ile ilişkilendirmektedir (1969, s. 148). Aristov da Güney Altaylıların, Çin kaynaklarında “Tele” terimiyle adlandırılan “Gaogüys kabilelerinin” ardılları olduğu tezini ileri sürmüştür (Potapov, 2014, s. 26, s. 35). Bu etnik adlandırma son dört asırda küçük küçük kabile adlarında saklanmıştır. Bu kabile adlarından Teleüt, Telengit, Telengut ve Tölös’ler Aristov’a göre aslında aynı etnik adı temsil etmektedir (Aristov, 2003, s. 162). Tele etnonimini günümüzde Güney Sibirya’daki bazı Türk toplulukları için etnik adlandırma olarak kullanmaktadır. Ancak bu etnik adlandırma her ne kadar kullanılsa da bu Altaylıların güney kolundan olan Telengit ve Tölösler dışındaki Baçat nehri kıyılarında yaşayan Teleütler için bir dış adlandırmadır. Teleütlerin tamamı Teleütçe üzerinden sorulan ‘Hangi millettensiniz?’ sorusuna ‘Men Tadar-kiji, Men Tadar, Tadarlar’ karşılığını vermişlerdir. Yalnızca Novokuznetsk bölgesinde ve Belovo’ya bağlı Çerta yerleşim biriminde yaşayan baze katılımcılar ‘Teleŋet’ cevabını vermiştir. Yani yaygın olarak iç etnik adlandırma Tadar etnonimidir. Bu etnonim bugün Teleüt olarak adlandırılan Türk topluluğundan başka Kumandı, Çalkandu, Tuba, Şor, Kalmak, Sibirya Tatarları ve bazı Türk toplulukları tarafından da kullanılmaktadır.

   







    Tatar etnik adının tarihsel dönemdeki kullanımı son derece karmaşıktır. Orhon yazıtlarında geçen Otuz Tatar ve Dokuz Tatar boy birliklerinin Moğol kökenli oldukları bilinmektedir. Çin kaynaklarına göre asıl Moğollar dört kısma ayrılmışlardır: 1) En eski Moğollar (20 kabile), 2) Kara Tatarlar (9 kabile), 3) Ak Tatarlar (15 kabile), 4) Vahşi Tatarlar (Kafesoğlu, 2014, s. 311). Bu kabile adları, Göktürk döneminde ve sonrasında Moğolları oluşturan birliğin içerisinde Tatarların önemli bir yer tuttuğunu göstermektedir. Eberhard, yakın doğuyu işgal eden Moğolların çoğunun Ak Tatar kabilelerinden olduğu görüşünü dile getirmiştir (1944, ss. 585-6). Tarihsel süreçte bu kabilelerin Türklerle karıştıkları söylenebilir. Kazak, Altay, Teleüt gibi kimi toplulukları oluşturan boyların bu Moğol kökenli Tatar boyları ile aynı etnik adlandırmada olması buna bir delil olarak söylenebilir. Bugün Teleütleri oluşturan boylardan Merkit, Tumat gibi kimi boyların tarihsel dönemde Tatar kökenli oldukları bilinmektedir. (bk. Eberhard, 1944, ss. 585-6). Farklı zamanlarda Türk ve Moğol kabileleri tarafından müşterek bir ad olarak kullanılsa da Tatar adı, batı ve doğu kaynaklarında başlangıçta Moğollar için kullanılmıştır (Kemaloğlu, 2015, s. 174). Çin kaynaklarında Moğolca konuşan ulusların hepsi Ta-ta ‘Tatar’ etnik adıyla anılmaktadır (Sümer, 2011, s. 168). Moğollardan bahseden Farsça eserlerde Moğollar hakkında Moğol ve Tatar, Arapça eserlerde ise genellikle Tatar ismi geçmektedir (Sümer, 2011, s. 168). Sümer’e göre Ermeni ve Gürcü tarihçileri de Moğolları Tatar adıyla anar, ancak Türk devletlerinden olan Timurlular, Karakoyunlular ve Akkoyunlar da Gürcü tarihçileri tarafından Tatar şeklinde vasıflandırılır (2011, s. 169). Rus kaynaklarında ise Moğol-Tatar tabiri genellikle birlikte kullanılmıştır (Kemaloğlu, 2015, s. 177). Tatar etnik adını tarihte asıl meşhur eden Altın Ordu devletidir (Öner, 1998, s. XXVII). Tatar etnik adı modern Türkoloji çalışmalarının kurucularından kabul edilen Radloff’un eserlerinde Türk boyları için kullanılmıştır (Radloff, 1957, s. 526). Radloff’un bu adlandırmayı kullandığı Türk boyları arasında Doğu Türkistan ve İli vadisi ahalisi, Sibiryalı kimi Türk boyları ve Kazan ve çevresi Türk boyları bulunmaktadır. Günümüzde bu etnik ad Türk soylu Kazan Kırım Tatarlarının yanı sıra Sibirya Tatarları, Teleütler, Hakaslar, Şorlar, Kalmaklar, Çulımlar, Tubalar, Kumandılar ve Çalkandular gibi kimi Türk toplulukları tarafından da kullanılmaktadır.

     







     Teleütlerin bu etnik adı ne zamandan beri kullandıklarını belirlemek son derece güçtür. Teleütlerin bir kısmı köken itibariyle Tatar olduğunu belirtmekle birlikte bir kısmı ise bu etnik adın doğru bir kullanım olmadığını ve Teleüt etnik adlandırmasını kullanmanın daha yerinde olduğunu savunur. Özellikle Sovyetler Birliği döneminde kimliklere zorla Tatarin ‘Tatar’ yazıldığını ifade ederler. Hatta Teleüt yazdırmak isteyenlere bu izin çoğu kez verilmemiştir. Ancak ana dilde Tadar etnik adını kullanmalarına rağmen kimlikte Teleüt yazılmasını istemeleri ilginçtir. Bu durum muhtemeldir ki Rusçadan kaynaklanmaktadır. Çünkü tarafımızdan yapılan mülakatlarda ana dilini bilmeyen Teleütlerin tamamı etnik ad olarak kendisini Teleüt olarak tanımlamıştır. Funk’a (2006, s. 171) göre Teleütler kendilerini şu etnik adlar ile anarlar: Teleŋet (çğl. Teleŋetter), Teleutı (Rusça iletişim sırasında), Payattar10 (Rus. Baçatsı), Tadar kijileri (Tatar halkı) veya Tadarlar (Tatarlar ya da Türkler). Bu etnik adlandırmalardan Payattar iç adlandırma değil bir dış adlandırmadır. Çünkü yalnızca Altaylar ve Şorlar, Teleütleri bu etnik ad ile tanımlarlar. Ancak bu etnik adlandırmada yine bir koşul vardır. Bu da Altayca ve Şorca üzerinden yapılan bir tanımlamada mümkündür. Altaylar ve Şorlar, Teleütleri Rusça tanımlarlarken Teleüt etnik adını kullanırlar. Tarafımızdan gerçekleştirilen alan çalışmasında Teleŋet etnik adını kullananların yalnızca Novokuznetsk bölgesinde yaşayan eğitim almış katılımcıların olduğu tespit edilmiştir. Alimov&Shadynov da (2013, s. 57) bu etnik adın yalnızca kendi tarihine ve diline ilgi duyan Teleütler arasında bilindiğini ancak pek fazla kullanılmadığını ifade etmektedir.

   








     Tokmaşev&Tokmaşev (2008) tarafından hazırlanan Teleütçe öğrenme kitabının adı Teleütçe Teleŋet tili Rusça ise Teleutskiy Yazık şeklindedir. Aynı iki yazarın 2005 yılında yayımladıkları eserde ise Russko-Teleutskiy Razgovornik- Orus Teleut Ermekteri şeklinde Teleüt adı kullanılmıştır (Tokmaşev&Tokmaşev, 2005). Ancak sınırlı sayıdaki Teleütçe öğrenme kitaplarının diğer ikisinde ve sözlüklerde yalnızca Teleütçe kullanılmaktadır. Bunlar Kurpeşko-Tannagaşeva ve Kuçigaşeva (2004) tarafından hazırlanan Teleut Tiliniŋ Bukvari, Ryumina, Tuşmanakova ve Koçubeeva (2005) tarafından hazırlanan Teleut Til Juruḳtarda adlı Teleütçe öğrenme kitapları ile Ryumina-Sırkaşeva ve Kuçigaşeva (1995) tarafından hazırlanan Teleut Orus Sözlik-Teleutsko-Russkiy Slovar’ ile Ryumina-Sırkaşeva ve Ryumin (2002) tarafından hazırlanan Russko-Teleutskiy Slovar’-Orus-Teleut Sözlik adlı sözlüklerdir. Yine Ryumina-Sırkaşeva tarafından hazırlanan (2002 ve 2003) eserlerde de yalnızca Teleüt kullanılmıştır.

Kaynakça:

1. Alimov, R. ve Shadyhanov, E. (2013). Teleütçe Yok Olma Tehlikesi Altındaki Bir Dilin Sosyolengüistik Durumu. TDD/JofEL 2013 Yaz.

   ​

2. Aristov, N. A. (2003). Trudı po İstorii i Etniçeskomu Sostavu Tyurkskix Plemen. (V. M. Ploskix, Ed.). Bişkek: İlim.

   ​

3. Funk, D. A. (2006). Obşçie Svedeniya, Etniçeskaya İstoriya, Hozyaystvennıe Zanyatiya i Materializovannaya Kul’tura, Obşçes. Tyurkskie Narodi Sibiri. (D.A. Funk ve N. A. Tomilov, Ed.). Moskva: Nauka. 171-219

   ​

4. Kafesoğlu, İ. (2014). Türk Tarihinde Moğollar ve Cengiz Meselesi. Umumî Türk Tarihi Hakkında Tespitler Görüşler, Mülâhazalar. İstanbul: Ötüken Yayınları.

   ​

5. Kurpeşko-Tannagaşeva, N. N. ve Kuçigaşeva, N. A. (2004). Teleut Tiliniŋ Bukvari. Kemerovo: Kuzbass SKİF.

   ​

6. Potapov, L. P. (1969). Etniçeskiy Sosyav i Proishojdenie Altaytsev. Leningrad: Nauka.

   ​

7. Potapov, L. P. (2014). Altaylılar. (A. Bağcı, Çev.). Ankara: TKAE Yay.

   ​

8. Radloff, W. (1957). Sibirya’dan II. (A. Temir, Çev.) İstanbul: Maarif.

   ​

9. Ryumina-Sırkaşeva L. ve Kuçigaşeva, N. A. (1995). Teleut Orus Sözlik. Kemerovo: AO Kemerovskoye Kİ.

   ​

10. Ryumina-Sırkaşeva L. (2002). Teleut tiliniŋ antonimderdiŋ, omonimderdiŋ palindromdordıŋ, sinonimderdiŋ sözligi. Kemerovo: OOO Rif Vest.

    ​

11. Ryumina-Sırkaşeva, L. T. ve Ryumina, N. M. (2002). Russko-Teleutskiy Slovar’-Orus Teleut Sözlik. Kemerovo: Kuzbassvuzizdat - OOO Rif Vest’.

    ​

12. Ryumina-Sırkaşeva L. (2003). Teleutskiy Fol’klor. Kemerovo: RİF Vest.

    ​

13. Ryumina-Sırkaşeva, L. T., Tuşmanakova, E. N. ve Koçubeeva, M. F. (2005). Teleut Til Juruḳtarda. Kemerovo: SKİF.

    ​

14. Sümer, F. (2011). Tatarlar. TDV İslam Ansiklopedisi. Cilt 40. 168-70.

    ​

15. Tokmaşev, M. G. ve Tokmaşev, D. M. (2005). Russko-Teleutskiy Razgovornik- Orus-Teleut Ermekteri. Novokuznetsk: İKGPA.

    ​

16. Tokmaşev, M. G. ve Tokmaşev, D. M. (2008). Teleŋet Tili - Teleutskiy Yazık. Kemerovo: SKİF.

    ​