“Aktandas”, bir han kızının evliliği ve zekâ sınavı üzerine kurulu kısa ama yoğun bir anlatıdır. Başlangıçta eskiden bir hanın çok güzel bir kızı olduğu söylenir: Talym-kıs (han kızı). Evlilik vakti geldiğinde birçok talip çıkar; bey oğulları, han oğulları bile bu talipler arasındadır. Fakat Talym-kıs, taliplerini bilmecelerle sınar. Bu bilmece sınavı, gücün değil sözün, zekânın ve cevap verme becerisinin belirleyici olduğu bir düzen kurar. Ne var ki gelen taliplerin hiçbiri bilmeceleri çözemeyince kız evlenmez; “seçilme” süreci tıkanır ve masalın çatışması doğar.
Nehir ötesinde, kamıştan ya da yer evde yaşayan yaşlı bir adam vardır: Aktandas. Bir gün balık tutmaya giderken Talym-kıs’ın hizmetçisini suya giderken görür. Hizmetçinin ağzı dikilidir; yani konuşması engellenmiştir. Aktandas bunun nedenini sorar ve ağzındaki dikişi söker. Hizmetçi, bilmecelerin cevaplarını bildiği için ağzının dikildiğini anlatır; sonra da cevapları tek tek söyler. Aktandas bilgiyi alır; ardından hizmetçinin ağzını yeniden diker. Bu bölüm, masalın “bilgi kontrolü, sır saklama ve baskı” temasını sert bir biçimde görünür kılar: Bilgi, bir güçtür ve birilerinin ağzını diktirecek kadar da tehlikelidir.
Ertesi gün Aktandas süslenip Talym-kıs’a gider. Kız onu görünce güler; ama Aktandas kendinden emin biçimde bilmeceleri sorabileceğini söyler. Bilmece sınavı başlar. Birinci bilmece “yuvarlak yuvarlak, üstünde altın tepsi” gibi bir imgeyle verilir; Aktandas bunu “gök ve güneş” diye çözer. İkinci bilmece “orman kıyısında yanan ateş ve yanında ev” benzeri bir tasvirdir; Aktandas “kurt gözü ve kurdun kendisi” der. Üçüncü bilmece “gölde köpek havlaması ve düz topraktan buhar çıkması” şeklinde iki ayrı işareti birleştirir; Aktandas bunu “kurbağa sesi ve insan nefesi” diye yanıtlar. Dördüncü bilmece “sakin gölde kamışın sesi ve kol ağzında saf altın” gibi hem doğaya hem insan ilişkisine dokunan bir anlatımla gelir; Aktandas “görümcelerin lafı ve kızın güzelliği” gibi bir karşılık verir. Bilmeceler çözüldükçe Talym-kıs’ın içindeki şüphe büyür: Bu yaşlı adamın bu kadar hızlı ve doğru cevaplaması, onun bir yerden “öğrendiği” hissini uyandırır.
Bilmece biter bitmez bu kez karşılıklı atışma/türkü başlar. Kısa mısralarla meydan okuma sürer. Aktandas, kızı nehir ötesindeki kamıştan/yer evine çağırır; Talym-kıs ise onu aşağılayan cevaplar verir ve onu yaşlı bir kadınla evlendirmeyi buyurduğunu söyleyerek tehdit eder. Aktandas da geri adım atmaz; sözlü meydan okumayı sürdürür, yaşını gençleştirir gibi sayarak (on altı-on yedi… diye gidip) “seni alacağım” der; Talym-kıs ise aynı sertlikle tehditlerini sürdürür. Bu bölüm, masalın “zorla talip olma” fikrini tartışmalı bir gerilimle taşır: Bir yanda söz oyunları ve bilmece, diğer yanda istemediği evliliğe zorlanma korkusu.
Sonunda Talym-kıs kaçmaya karar verir. Hizmetkârlara en hızlı atları hazırlatır ve kaçar. Aktandas’ın kendi atı yoktur; bunun yerine beyaz ve mavi ‘puğa’lara seslenir. Puğalar, masalda hem ulaşım hem de olağanüstü hız imgesiyle devreye girer; Aktandas puğalara binip kızı kovalar. Kovalamaca sırasında Aktandas, kaçan kıza tehditli uyarılar savurur: “Ova’ya çıkarsa kurt yer, ormana girerse ayı yer” gibi sözlerle yolun güvenliğini doğadaki yırtıcılara bağlar. Masalın sonunda Talym-kıs’ın kaçışı “geri dönülmez” biçimde verilir; dönmediği özellikle belirtilir. Böylece anlatı, “bilmeceyle evlilik sınavı + bilgi hilesi/denetimi + kaçış” üçlüsüyle kapanır ve dinleyiciye hem söz ustalığının hem de kadın ajansının (kaçıp kurtulma) izini bırakan bir final sunar.